Cổng làng Ước Lễ (Thanh Oai, Hà Nội) là một trong những cổng làng cổ xưa còn giữ được nguyên vẹn đến nay. Trải qua năm tháng, cổng làng vẫn giữ được nét kiến trúc độc đáo qua từng bức tường, viên gạch.
Cách trung tâm Hà Nội khoảng 30km, làng cổ Ước Lễ (xã Tân Ước, huyện Thanh Oai, TP. Hà Nội) mang một vẻ đẹp rất riêng – vẻ đẹp của sự bình lặng và của những công trình kiến trúc mang đậm dấu ấn thời gian. Cổng làng Ước Lễ, công trình kiến trúc độc đáo nổi tiếng của làng chứa đựng tinh hoa hồn Việt được xây dựng từ khoảng thế kỷ XVI, XVII thời Mạc, là một trong những cổng làng đẹp nhất còn lại đến ngày nay.
Nhìn từ xa, cổng cho cảm giác về một công trình kiến trúc vững chắc, đồ sộ như một công trình quân sự. Chiếm một không gian lớn với cây cầu, cổng vòm, tường gạch có kích thước khá lớn. Cổng hình vòm cuốn, mái cong vút, hai cột bên và trên hai mặt đều đắp nổi chữ Hán.
Thành phần kiến trúc rất quan trọng của cổng là vòm cổng (lối cổng). Tùy theo vị trí, địa thế, điều kiện của mỗi làng mà vòm cổng có quy mô bề thế khác nhau, nhưng bắt buộc phải đảm bảo đi lại thuận tiện cho cả làng. Vòm cổng làng Ước Lễ xây cuốn hình vòm parabol, đây chính là sự phối hợp của hình vuông và hình tròn theo triết lý âm dương của người Việt. Vòm cổng được ghép bằng gạch viên và chít bằng vữa tạo thành vòm cong với đường lượn khéo léo.
Cổng làng Ước Lễ được gắn liền với chiếc cầu cong dài chừng 10m, rộng hơn 2m bắc qua một hào nước khiến công trình mang dáng vẻ của cổng thành. Cổng làng Ước Lễ với lũy cao, hào sâu được ví như hình ảnh thu nhỏ của các cổng kinh thành Huế như Cửa Thể Nhân (cửa Ngăn), Chánh Bắc Môn (cửa Hậu), Chánh Đông Môn (cửa Đông Ba)…
Trên gác cổng có treo bức đại tự "Mỹ Tục Khả Phong". Tương truyền khi vua Tự Đức kinh lí qua nhiều thôn làng tỉnh Hà Tây, thấy nhiều làng có phong tục đẹp cần phổ biến rộng khắp, nhà vua bèn ban tặng 4 chữ "Mỹ Tục Khả Phong" cho 6 làng của Hà Tây, trong đó có Ước Lễ.
Phía dưới 4 chữ "Mỹ Tục Khả Phong" là 3 chữ lớn "Ước Lễ môn" nghĩa là cổng làng Ước Lễ, mang một ý nghĩa sâu sắc, như lời căn dặn, nhắc nhở và cầu chúc cho người dân từ đời này qua đời khác ra đi kinh doanh sẽ may mắn; người theo con đường công danh cũng thành đạt để rồi trở về cây cầu làng thân thương này.
Phía dưới chữ "Ước Lễ môn" là đôi câu đối độc đáo, cả hai vế đều vừa Nôm vừa Hán: "Thâm nghiêm kín cổng cao tường, thương cổ nguyện tàng kỳ thị/Xôn xao trước thầy sau tớ, mã xa phục quá thử kiều".
Mặt trong của cổng có ba chữ "Thiểu cao đại” mang hàm ý rằng các thế hệ trước của làng đã làm nhiều việc nhân đức, nên thế hệ sau nhất định sẽ hưng vượng; đó cũng là lời nhắc nhở dân làng dù đi đâu, làm gì cũng nên sống có đạo đức, biết làm việc thiện, để lại phúc đức cho con cháu.
Giống như một số cổng làng khác, cổng làng Ước Lễ có bốn mảng kiến trúc: vòm cổng, mặt cổng, trụ cổng và mái cổng. Cổng làng Ước Lễ có dáng chung là hình thang, cao 6m, ngang 12m, được xây bằng gạch chỉ nung đỏ, chất liệu xây dựng, gia cố, làm mái hoàn toàn bằng gạch và bê tông, mang lại nét bề thế, chắc chắn.
Mái vọng lâu cổng làng Ước Lễ gồm hai tầng, tám mái, được lợp bằng ngói ống lưu li. Mái cổng mang đặc trưng của Việt Nam với mái thẳng và hếch cong ở góc mái tạo nên sự thanh thoát của đầu đao, lấy từ cảm hứng mũi thuyền của nền văn hoá sông nước. Phía trên cùng là bờ nóc có đặt gạch hoa chanh, đỉnh mái tạo hình đầu rồng nhìn chính diện, trên cùng là hình mặt trời với những tia lửa. Trang trí cầu kỳ trên mái đã thực sự trở thành điểm nhấn của nghệ thuật tạo hình cho kiến trúc cổng.
Cổng làng Ước Lễ ngày nay còn được bảo quản khá đẹp mắt theo nguyên mẫu xưa với không gian kế bên đình cổ, cây đa và khu họp chợ cũ gợi nét thân thuộc, bình dị.
Sự hiện diện của những chiếc cổng làng khiến cho không gian của làng đẹp và sinh động. Song mỗi cổng lại có những chi tiết khác nhau. Điều đặc biệt hơn, đó là không gian của mỗi cổng làng mang những sắc thái hoàn toàn riêng biệt, tạo nên sự đa dạng và phong phú cho bộ mặt làng quê Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng.
Ở phía sau làng có thêm một cổng, gọi là cổng hậu. Ở phía trên cũng có 3 chữ "Ước Lễ môn".
Những cổng làng đẹp, độc đáo, tiêu biểu của vùng Bắc Bộ là: cổng làng Ước Lễ, cổng làng Mông Phụ, cổng làng Cự Đà, cổng làng Đồng Kỵ, cổng làng Vạn Phúc...
Bên cạnh cổng làng là khu chợ được xây theo kiến trúc cổ. Đây là chợ truyền thống rất đặc trưng vùng làng quê Bắc Bộ. Chợ nhỏ, chỉ họp 2 tiếng buổi sáng, bán các loại thực phẩm phục vụ người dân làng Ước Lễ. Buổi chiều vắng vẻ, chỉ có duy nhất quán bánh cuốn nóng bán cùng với loại chả đặc sản do chính người làng Ước Lễ làm ra.
Minh Phú